Een Historisch Gebouw met een Verleden
Aan de Jukwerderweg in Appingedam, bij de ingang van begraafplaats Rusthof, werd in 1925 een statig Poortgebouw opgetrokken. Dit karakteristieke bouwwerk deed oorspronkelijk dienst als woning voor de beheerder van de begraafplaats en bood tevens ruimte voor opbaringen. Het ontwerp kwam van architect Stevens, terwijl de landschapsinrichting van de begraafplaats werd toevertrouwd aan tuinarchitect Vroon.
Al in een eerder stadium, tijdens de restauratie van de Kalkoven, werd BICSA door de toenmalige gemeente Appingedam benaderd met de vraag of het mogelijk was het Poortgebouw in eigendom te verwerven. Het plan was om het een zinvolle, mogelijk museale, bestemming te geven. Destijds bleek dit om meerdere redenen niet haalbaar.
De situatie veranderde drastisch in februari 2023, toen een brand het Poortgebouw zwaar beschadigde. Inmiddels had BICSA het project Kalkoven afgerond en bleek het project BARAK aan de Kustweg in Delfzijl niet realiseerbaar. Hierdoor ontstond er ruimte om opnieuw te kijken naar het Poortgebouw. In mei 2024 besloot het bestuur van BICSA een hernieuwde poging te wagen om het eigendom van het pand te verkrijgen.
Tijdens een bezoek aan de toenmalige eigenaar werd duidelijk dat er wellicht mogelijkheden waren. Een zeer betrokken inwoner van Appingedam, met een sterke band met de begraafplaats en het Poortgebouw, bood financiële steun aan BICSA. Dankzij deze steun kon de Stichting tot Behoud van Industrieel en Cultureel Erfgoed Stad Appingedam op 1 augustus 2024 officieel eigenaar worden van het Poortgebouw.
Steun uit de Gemeenschap en de Gemeente
De aankoop werd breed uitgemeten in de plaatselijke media en kreeg veel positieve reacties van de Damster bevolking. Ook de gemeente Eemsdelta erkende het belang van het Poortgebouw. Op advies van LIBAU besloot de gemeente om zowel het Poortgebouw als de begraafplaats aan te wijzen als gemeentelijk monument. De onderbouwing van deze aanwijzing, evenals het advies van LIBAU, is terug te vinden op de website van BICSA.
Samenwerking en Voorbereidingen
Sinds de aankoop is er intensief overleg met verschillende partijen om de restauratie vorm te geven:
- Gemeente Eemsdelta, met name wethouder Pier Prins
- Museum Stad Appingedam, over de mogelijke museale invulling
- Joël Stoppels, specialist en coördinator van oorlogserfgoed voor de gemeente Eemsdelta
- DAAD Architecten, vanwege de goede ervaringen met de restauratie van de Kalkoven
De Volgende Stappen
De komende maanden staan in het teken van voorbereidingen en de eerste fysieke werkzaamheden aan het gebouw. De belangrijkste acties zijn:
- ✔ Verwijderen van de restanten en het brandafval
- ✔ Waterdicht maken van het gebouw om verdere schade te voorkomen
- ✔ Opstellen van een projectplan in samenwerking met DAAD Architecten
- ✔ Opstarten van een crowdfundingactie
- ✔ Benaderen van fondsen en subsidieverstrekkers
De Doelstelling: Heropening in 2027
Het uiteindelijke doel is om het Poortgebouw in volle glorie te herstellen en te heropenen in 2027, een jaar met een bijzondere betekenis: dan viert Appingedam haar 700-jarig bestaan als stad. Met de steun van de gemeenschap, de gemeente en betrokken partners heeft BICSA er vertrouwen in dat dit bijzondere stukje erfgoed een prachtige toekomst tegemoet gaat.
Stichting tot Behoud van Industrieel en Cultureel erfgoed Stad Appingedam
Opgericht december 2019.
Eerste wapenfeit: restauratie kalkoven Appingedam, gerealiseerd in 2023
Aanleiding: de rondvaartboot in Appingedam (Het Damsterveer) vaart met de toeristen altijd langs de monumentale kalkoven in Appingedam, een Rijks Monument gelegen aan het water. Vaak werd gevraagd of men de kalkoven kon bezoeken. Gezien de slechte staat van onderhoud was dat niet mogelijk. De bomen groeiden uit het metselwerk en er waren netten rondom gespannen zodat vallende stenen geen letsel konden veroorzaken.
Hierna ontstond overleg. In 2019 hebben vier inwoners van Appingedam zich het lot van de kalkoven aangetrokken. Na gesprekken met de gemeente Appingedam werd groen licht gegeven. Het viertal richtte de stichting BICSA op, waarna de kalkoven voor 1 euro van de gemeente werd gekocht. BICSA gaf opdracht aan een architect om een restauratieplan te maken. Aan de hand van dit plan werden diverse fondsen geworven en uiteindelijk werd een bedrag van € 305.000 bijeengebracht waarmee de restauratie kon worden uitgevoerd. In het voorjaar van 2023 vond de opening plaats. Bezoekers kunnen nu het gerestaureerde monument bezichtigen, waarin door het Museum Stad Appingedam een ‘mini-museum’ is gevestigd, dat aandacht besteedt aan het proces van schelpen tot kalk. Via Museum Stad Appingedam kan men de kalkoven op afspraak bezoeken. Het Damsterveer legt iedere zaterdag tijdens de laatste rondvaart aan bij de kalkoven, zodat de toeristen de kalkoven kunnen bezichtigen.
Inmiddels is het bestuur van stichting BICSA uitgebreid naar 5 personen. Het volgende project dat de stichting BICSA wil opstarten is de restauratie van het poortgebouw bij de begraafplaats Rusthof, zoals hierna wordt beschreven.
Een Historisch Erfgoed met Bijzondere Toegangspoort
Eind 1925 werd de begraafplaats Rusthof in gebruik genomen. Deze begraafplaats was tot het eind van de twintigste eeuw de enige gemeentelijke begraafplaats te Appingedam die in gebruik was. Wel werden Joodse Damsters uiteraard begraven op de Joodse begraafplaats, die heden ten dage gelukkig naar behoren wordt verzorgd. De begraafplaats Rusthof kreeg een zeer bijzondere toegang, namelijk een poortgebouw, dat eveneens in 1925 in gebruik werd genomen. Dit poortgebouw is ontworpen door Johannes Albertus Stevens, destijds gemeentearchitect van Appingedam.
Het poortgebouw is vrijwel symmetrisch. Links van de toegangspoort woonde de beheerder van de begraafplaats, rechts was een ruimte waar nabestaanden konden samenkomen. Het dak van het poortgebouw werd met riet gedekt. Midden op het dak werd een dakruiter aangebracht, waarin jarenlang een luidklok heeft gehangen. In 1974 werd het poortgebouw aan de achterzijde uitgebreid. Dit gebeurde op passende wijze, zodat de aanblik en de functie van het poortgebouw niet werden aangetast. Andere poortgebouwen in deze provincie bevinden zich te Groningen (Esserweg), Haren (Rijksstraatweg) en Hoogezand (Knijpslaan). Deze zijn verschillend qua architectuur. Ook hier kunnen bezoekers de begraafplaats bereiken via een poort in het toegangsgebouw. Het poortgebouw te Appingedam is vanaf de openbare weg zeer goed zichtbaar. Daardoor is het poortgebouw het symbool geworden van de begraafplaats Rusthof. Het poortgebouw is ongeveer twintig jaar geleden in particulier bezit gekomen. In februari 2023 brak helaas brand uit, waardoor het dak vrijwel geheel werd verwoest.
Op de begraafplaats vindt men onder meer:
- Een grafmonument, in 1928 ontworpen door de architect Evert Rozema, ter ere van zijn eerste echtgenote, daarna uitgebreid voor hemzelf en zijn tweede echtgenote.
- Meerdere graven van Damster industriëlen en notabelen, zoals de familie Brons (van de Bronsmotorenfabriek), de advocaat en procureur mr. A.T. Vos, Piet Smith (oprichter en eerste directeur van de busmaatschappij DAM), en vele anderen.
- De graven van 23 oorlogsslachtoffers, burgers zowel als deelnemers aan het verzet.
- Meerdere graven van leden van de Molukse gemeenschap, met name oud-KNIL-militairen en hun gezinsleden.
- Graven van leden van de Rooms-Katholieke gemeenschap, op een speciaal gedeelte van de begraafplaats. Voor deze gemeenschap is de begraafplaats nog in gebruik.
Relatie met Erfgoed en Ruimtelijke kwaliteit
Sinds september 2024 zijn zowel het poortgebouw alsook de begraafplaats Rusthof elk een gemeentelijk monument, na positief advies door Libau. Beide objecten zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Dit was uiteraard reeds het geval bij de oplevering in 1925. Doordat het poortgebouw haar oorspronkelijke functie verloor werd de verbondenheid minder sterk. De stichting BICSA wil dit in ere herstellen. De begraafplaats is ontworpen door de tuinarchitect Vroom. Diens aanleg is goed herkenbaar gebleven. De latere uitbreiding van de begraafplaats heeft de eerste aanleg niet geschaad. Het geboomte is grotendeels loofhout, voor de regio uitermate passend. Het poortgebouw is opgemetseld met Groninger baksteen uit de regio, met de kenmerkende rode kleur. Ook de rietbedekking refereert onmiddellijk aan de omgeving. Het poortgebouw bij de begraafplaats Rusthof te Appingedam is in de provincie Groningen het enige poortgebouw op afstand van de stad Groningen. Het is door het doordachte gebruik van materialen passend bij de regio.
Door het voor het poortgebouw gelegen plein en de erachter gelegen begraafplaats is een waardevol ruimtelijk ensemble ontstaan, dat naar veler mening behouden moet blijven. Tegelijk markeert het poortgebouw de er achter gelegen begraafplaats. Het voelt vertrouwd door het poortgebouw de begraafplaats te kunnen betreden.Het poortgebouw is uniek in de regio en vrijwel honderd jaar oud. Restauratie is zeker mogelijk. De stichting BICSA zet zich in om dit bijzondere erfgoed te behouden. Het poortgebouw is zoals gezegd sterk verbonden met de begraafplaats Rusthof. Door een notarieel vastgelegde erfdienstbaarheid is de onderdoorgang voor altijd gewaarborgd. Gezamenlijk vertegenwoordigen de begraafplaats en het poortgebouw, die nu beide gemeentelijk monument zijn, een onlosmakelijk ruimtelijk geheel.
Maatschappelijk draagvlak
De stichting BICSA heeft zich gerealiseerd dat restauratie van het poortgebouw een fors beroep zal
doen op haar inzet. Na de planvorming zullen fondsen moeten worden geworven, waarna kundige
restauratieaannemers zullen worden gevraagd een offerte uit te brengen. Na de aanbesteding kan
men dan aan de slag. Dit restauratieproject kost tijd en geld.
De stichting BICSA wil dit met name op zich nemen omdat het poortgebouw, met de erachter gelegen begraafplaats Rusthof, voor vele inwoners en oud-inwoners van Appingedam de band symboliseert met hun geliefden die op de begraafplaats hun laatste rustplaats hebben gekregen. Velen bezoeken geregeld graven om deze te verzorgen, of om op speciale data hun geliefden te gedenken. Ook vinden nog steeds begrafenissen plaats. Na de brand in februari 2023 werd de onderdoorgang afgezet met hekwerk. Bezoekers van de begraafplaats moesten via een provisorisch pad naar de begraafplaats. Na de aankoop door de stichting BICSA is de onderdoorgang weer toegankelijk. Tijdens het restauratiewerk zal de doorgang helaas weer enige tijd ontoegankelijk zijn. Dit zal het geval zijn in het perspectief van het definitief gereed komen van de restauratie. De stichting BICSA heeft aldoor gemerkt, door spontane en andere reacties, dat zeer vele Damsters de restauratie van harte zullen toejuichen. De bewoners van de Jukwerderweg ondersteunen de restauratie ook zeker – daardoor zal immers een ‘rotte kies’ uit het straatbeeld verdwijnen. De stichting BICSA heeft zich dan ook voorgenomen om mede een crowdfunding te organiseren, zodat inwoners en oud-inwoners de gelegenheid hebben materieel bij te dragen – waarbij morele en emotionele aspecten bepaald zullen meespelen.
Om het kort te zeggen: door de restauratie zal de situatie in ere worden hersteld zoals deze
behoort te zijn!
Instemming gemeente
Van de zijde van de gemeente Eemsdelta is het initiatief tot restauratie door de stichting BICSA meteen omarmd. Niet voor niets werd de status van gemeentelijk monument tegelijk verleend aan de gemeentelijke begraafplaats Rusthof. Hierdoor weet de stichting BICSA zich ten zeerste gesterkt. De stichting BICSA respecteert volledig de waarden qua erfgoed en ruimtelijkheid. Zij is erkentelijk jegens Libau voor de constructieve discussie, en voor het positieve advies aan de gemeente, die daarop vrijwel direct de status van gemeentelijk monument heeft verleend aan het poortgebouw en de begraafplaats.
Op 30 september 2024 heeft de gemeente Eemsdelta aan de provincie Groningen gemeld dat de gemeente betrokken is bij dit plan, en instemt met de verzending.
Wilt u ook bijdragen aan
Behoud van Industrieel en Cultureel erfgoed Stad Appingedam?
Neem vandaag nog contact op!